*دکتر جمشید چوکسی از محققان برجسته ی زرتشی و از پارسیان هند است که در کتاب علمی «ستیز و سازش» برخورد مسلمانان و ایرانیان در دو قرن نخست هجری را مورد بررسی قرار داده است. او می نویسد:

قانع کننده نبودن دین زرتشتی نه مشکلات مالی
«اغلب کسانی که اسلام آوردند، این کار را به دلیل منافع مالی انجام ندادند. بیشتر ساکنان شهرها، به خصوص زنانی که به دین جدید گرویدند، به دلیل اعتقاد خود به این دین و در تلاش برای تغییر دادن اصولی که احساس می کردند بی تأثیر شده اند، این کار را کردند.» (ص 104)

دست کشیدن از دین زرتشتی پیش از ظهور اسلام
همواره مورخان تأکید می کنند که اگر مسلمانان وارد ایران نمی شدند، باز هم ایرانیها زرتشتی باقی نمی ماندند و دین مسیحی را انتخاب می کردند. یکی از شواهد، سخن چوکسی است:
«ارتداد نسبت به دین زرتشتی با ظهور اسلام آغاز نشد. در حدود سال 300م اهالی ارمنستان که زمانی اهوره مزدا را می پرستیدند، به مسیح گرویدند. پس از آن، طی آخرین دهه های حکومت ساسانی، زرتشتیان طبقه برتر که از لحاظ معنوی ناراضی بودند، دین زرتشتی را رها کردند و به مسیحیت تسطوری گرویدند.» (ص 90)

اعتقاد به اینکه خدا با مسلمانان است
«طی آن دوران نخستین، از دست دادن ایمان به دین زرتشتی و فقدان ایمان نسبی به جامعه ای که این دین به آن مشروعیت می بخشید، همراه با اعتقاد به این که پیروزی های اعراب اعتبار اسلام را تأیید می کند، گه گاه منجر به گرویدن به دین جدید می شد.
سربازان اساوره یا سواره نظام زره پوش ساسانی، تحت فرمان سرداری به نام سیا و مستقر در محل کلبانیه در خوزستان، پس از رسیدن به این نتیجه که خداوند بر آن است که جانب اعراب را بگیرد، اسلام اختیار کردند.» (ص 94)

انتخاب داوطلبانه ی اسلام
«زمانی که تسخیر خطه ایران آغاز شد، تعدادی سرباز بنا به عللی سودجویانه از جامعه زرتشتی به جامعه مسلمان پیوستند. نمونه آن حمراء (یک لشکر پیاده نظام ساسانی) بود که بعضی از نفرات آن پیش از نبرد قادسیه در سال 637م / 16 هـ . ق داوطلبانه اسلام آوردند. و به صورت تابعان یا موالی قبیله عرب تمیمی در آمدند...
پس از آن، سربازان بسیاری از لشکر حمراء در کوفه به مسلمانان عرب پیوستند و در پایان سده هفتم م / اواخر سده نخست هـ . ق نقش مهمی در امور سیاسی شهر ایفا کردند.» (ص 92 ـ 93)

تازه مسلمانان سخت ترین منتقدان زرتشتی
«اغلب معلوم می شد با حرارت ترین خرده گیران از دین زرتشتی، معتقدان قبلی آن دین بودند، یعنی کسانی که اسلام اختیار کرده بودند و سپس مشتاقانه در صدد انتشار آن برآمدند.» (ص 101)

زرتشتی ماندن ایرانیان پس از فتح
همانگونه که دکتر زرینکوب می گوید: مسلمانان حکومت ایران را به زور شمشیر سرنگون کردند اما به زور ایرانیها را مسلمان نکردند. یکی از قرائنی که این سخن را تأیید می کند آن است که پس از فتح ایران، اکثر ایرانیها همچنان زرتشتی باقی ماندند. چوکسی می گوید:
الف) «در پایان سده هفتم م / اواخر سده نخست هـ . ق فقط بخش بسیار کوچکی از ایرانیان مسلمان شده بودند.» (ص 96)

ب) «بنابر آمار، در سال 750 م / 132 هـ . ق که عباسیان به قدرت رسیدند، در حدود 8 درصد از شهرنشینان ایران مسلمان بودند. در اواسط سده نهم میلادی / اواسط سده سوم هـ . ق (صد سال بعد) این شمار تا 50 درصد افزایش یافته بود ... و در پایان هزاره نخست میلادی / اواخر سده چهارم هـ . ق استیلای خود را بر شهرها کامل کرد. (ص 105)

از جزیه به زکات
برخی منتقدان به ما، جزیه را ابزار فشار بر زرتشتیان می شمرند و چوکسی نیز به آن فراوان اشاره می کند. اما باید توجه داشت که اگر اهل کتاب، جزیه می دهند، در مقابل مسلمانان خمس و زکات می پردازند. چوکسی خود به این، معترف است:
«بزرگسالی که به اسلام می گروید از جزیه معاف می شد اما مجبور بود برای حیوانات، محصولات، کالاها و اشیای گرانبهای خود زکات بپردازد. این تعویض مالیات ها تطمیع برای معافیت از جزیه را در مورد کسانی که به طور بالقوه در معرض تغییر دین بودند، تا حدی از رونق انداخت.» (ص 100)

انتخاب داوطلبانه ی اسلام
«تغییر داوطلبانه ی دین که اهمیتی پایدار داشت، در خراسان نیز اهمیت یافت. در آن جا تغییر دسته جمعی دین در شهرها همانند این گونه تغییر دین در مرکز ایران بود.» (ص 104)

انتخاب اختیاری اسلام
«گرویدن به اسلام در شهرهای آذربایجان،‌خوزستان و سیستان نیز اغلب داوطلبانه و عاری از تحمیل بود. در آن نقاط، اسلام معمولا در نتیجه فعالیت های مبلغانی انتشار یافت که خطاب به خانواده ها و طایقه ها تبلیغ دینی می کردند. (ص 99)

شناسنامه کتاب: ستیز و سازش، جمشید گرشاسب چوکسی، ترجمه: نادر میرسعیدی، تهران، انتشارات ققنوس، چاپ اول، 1381.